Integracja sensoryczna to umiejętność porządkowania bodźców zmysłowych, umożliwiająca ich późniejsze sensowne wykorzystanie. Proces ten jest podświadomy i organizuje wszystkie informacje odbierane przez zmysły.

Według Ayres integracja sensoryczna pomaga w zrozumieniu „problemów zachowania się” dzieci, a także pozwala na nie wpływać.

Co daje integracja sensoryczna?

Początkowo integracja sensoryczna wpływa na: zadowolenie emocjonalne, samoregulację – utrzymanie homeostazy, czyli zdolności powrotu organizmu do prawidłowego poziomu, a także na sen, nawyki jedzeniowe i socjalne. 

W następnych etapach przyczynia się do odpowiedniego planowania motorycznego, zdolności koordynacji oko-ręka, opanowania mowy i jej jakości, w tym również gramatyki. W tym okresie odpowiada również za celowość działania i organizację w czasie i przestrzeni. Z kolei w późniejszym czasie wpływa na uwagę, uczenie się oraz zorganizowanie zachowania zarówno w czasie jak i przestrzeni. Dlatego też dziecko poprzez doświadczanie bodźców stopniowo uczy się w jaki sposób je organizować i porządkować, a także jak odczytać ich znaczenie. Nabiera umiejętności skupienia się na bodźcach ważnych, a ignorowania tych pozostałych. Taka organizacja sensomotoryczna może być możliwa dzięki odpowiedzi adaptacyjnej na dany bodziec. Przykładem takiej odpowiedzi jest odwrócenie głowy w stronę słyszalnego dźwięku po to, by sprawdzić skąd jego źródło. Człowiek ciągle dostosowuje się do bodźców, musi na bieżąco porządkować sygnały dobiegające z ciała i środowiska zewnętrznego. A każda reakcja adaptacyjna prowadzi do dalszej integracji bodźców. Ponadto każda poszczególna aktywność dziecka staje się podstawą bardziej złożonych i dojrzałych czynności, które tworzą funkcje wyżej zorganizowane. Przykładem może być opanowanie zdolności chodzenia. Noworodek najpierw musi nauczyć się utrzymać głowę w pionie, następnie opanować siedzenie i przemieszczanie się na czworaka,

aby ostatecznie osiągnąć zdolność chodu dwunożnego, który jest funkcją wyżej zorganizowaną. Cały proces jest możliwy dzięki naturalnemu wewnętrznemu pędowi do rozwoju integracji sensorycznej, który jest w każdym dziecku.

Na czym polega proces integracji sensorycznej?

Wszystkie bodźce zmysłowe łączą się tworząc funkcje i dzięki temu może zajść proces integracji sensorycznej złożony z czterech stadiów. Jednakże, aby proces ten miał miejsce musi dojść do poprawnej stymulacji wszystkich zmysłów oraz odpowiedniego przepływu impulsów z receptorów do układu nerwowego. I tym jest właśnie poziom pierwszy integracji. W drugim stadium dochodzi do organizacji podstawowych układów: dotykowego, przedsionkowego i proprioceptywnego. Na poziomie trzecim pojawiają się bodźce słuchowe i wzrokowe, które integrują się z wcześniej wymienionymi trzema podstawowymi zmysłami. Aż w końcu w czwartym poziomie wszystko łączy się wzajemnie ze sobą tworząc kompletną funkcje mózgu. Trzeba nadmienić, że żadna czynność nie rozwija się tylko w jednym momencie. Integracja sensoryczna zachodzi podczas całego okresu dzieciństwa i poszczególne stadia są ciągle doskonalone. Każdy poziom integracji stanowi podstawę następnego stadia. Literatura podaje, że dopiero na początku nauki w szkole podstawowej, cztery stadia integracji sensorycznej powinny być u dziecka zamknięte.

Jak wygląda prawidłowy proces integracji sensorycznej?

Prawidłowy proces integracji sensorycznej składa się z pięciu następujących komponentów:

• rejestracja sensoryczna – jest to uświadomienie zdarzenia sensorycznego, pierwszy moment kiedy człowiek zdaje sobie sprawę z konkretnego bodźca np. że został dotknięty;
• orientacja – to zwrócenie uwagi na nową informację sensoryczną, np. coś dotknęło mojej ręki;
• interpretacja – jest to interpretacja i opisanie właściwości informacji sensorycznej, a także określenie słuszności reakcji, np. mokra kropla deszczu spadła na moją dłoń;
• organizacja reakcji – to ocena konieczności reakcji i wybranie jej odpowiedniej formy, wyróżnia się reakcję fizyczną, emocjonalną 
• i poznawczą, np. reakcją fizyczną będzie usunięcie kropli wody, emocjonalną strach, wstręt: „nie lubię uczucia mokrej ręki,  nie chcę żeby ta kropla tu była”, a reakcją poznawczą decyzja o zignorowaniu kropli wody;
• wykonanie reakcji – jest to wygenerowanie reakcji motorycznej, emocjonalnej lub poznawczej na konkretny komunikat sensoryczny.

Prawidłowy proces integracji sensorycznej rozwija samoregulację, czyli umiejętność uzyskania konkretnego poziomu pobudzenia, utrzymania go lub jego zmiany, a wszystko to za sprawą układu nerwowego. Oprócz tego prawidłowy przebieg integracji sensorycznej wpływa na poczucie komfortu, zdolność planowania motorycznego (praksja), umiejętności motoryczne, uwagę, czy też chęć uczenia się. A w przypadku odwrotnym, kiedy to cały proces integracji będzie nieprawidłowy i niefunkcjonalny, w konsekwencji dojdzie do braku samoregulacji, co w efekcie będzie skutkowało objawami zaburzeń integracji sensorycznej u dziecka.

Co to są zaburzenia integracji sensorycznej?

Dysfunkcja integracji sensorycznej występuje wtedy, gdy mózg nie jest w stanie w odpowiedni sposób przetworzyć informacji sensorycznej. To sytuacja w której impulsy sensoryczne nie przekazują dokładnej informacji o własnym ciele i środowisku, w którym się znajduje człowiek. Jest to termin ogólny i dotyczy szeregu objawów.

Z czego wynikają zaburzenia integracji sensorycznej?

Przyczyny dysfunkcji integracji sensorycznej nie są jasne. Jednak literatura podaje możliwe powody, a wśród nich wymienia się:

• przedurodzeniowe uszkodzenia układów dróg nerwowych,
• wczesny poród, niedobór tlenu przed, w trakcie lub po porodzie, niska masa urodzeniowa,
• szok okołoporodowy,
• skojarzenia z różnymi jednostkami chorobowymi, w tym wirusy,
• czynniki genetyczne,
• uraz psychiczny, organiczny itp.,
• szkodliwe działanie różnych substancji toksycznych i chemicznych,
• pozbawienie stymulacji sensorycznej.

Dysfunkcje integracji sensorycznej można podzielić na typy kliniczne

(wg. Miller et al.2007):

• zaburzenia modulacji sensorycznej –  odnoszą się do sposobu reakcji dziecka na wrażenia. Miller wyróżnia w tym typie trzy następujące podtypy w zależności od reakcji dziecka:

• nadreaktywność, która prowadzi do obronności dotykowej i włącza tryb „uciekaj albo walcz”,
• podreaktywność, która może prowadzić do spowolnionego dopasowania, w tym przypadku bodziec słabo dociera do OUN,
• wzmożone poszukiwanie bodźców – dziecko chce „więcej” bodźców

• zaburzenia dyskryminacji sensorycznej – odnoszą się do trudności w interpretacji i rozróżnienia wrażeń docierających do dziecka. W tym przypadku dziecko ma kłopoty z rozróżnieniem różnych bodźców między sobą oraz zrozumieniem ich znaczenia. Dysfunkcja ta może prowadzić do braków w orientacji przestrzennej i problemów z czynnościami dnia codziennego;
• zaburzenia ruchowe o podłożu sensorycznym – należą tu wszystkie zaburzenia kontroli ruchów, ciała oraz postawy. Można przy tym wyróżnić dwa podtypy:

• niezręczność motoryczna – wszystkie aspekty związane z napięciem mięśniowym, równowagą i koordynacją,
• dyspraksja – wszystkie problemy związane z celowym wykonaniem ruchu. Jest to nieumiejętność w planowaniu i wykonaniu zadania motorycznego, a także stworzeniu idei postępowania.

Jak objawiają się zaburzenia integracji sensorycznej?

Ogólne objawy dysfunkcji integracji sensorycznej to: opóźnienie rozwoju ruchowego, niezdarność dziecka, nieprawidłowa/osłabiona postawa ciała, problemy i ograniczenia skupienia uwagi oraz koncentracji, kłopoty z uczeniem się i wydolnością, problemy z mową, moczenie nocne, kłopoty ze snem i jedzeniem, jaskrawość zachowania, problemy z funkcjonowaniem społecznym i emocjonalnym.

Objawy zaburzeń integracji sensorycznej można również opisać bardziej szczegółowo, uwzględniając poszczególne układy sensoryczne z którymi dziecko ma problemy.

Objawy z układu taktylnego

Wśród objawów dotyczących układu taktylnego wyróżnia się nadwrażliwość i podwrażliwość na dotyk. 

Nadwrażliwość manifestuje się: reakcją obronną na dotyk, często bardzo emocjonalną bądź agresywną niechęcią do przytulania, unikaniem/brzydzeniem się określonych materiałów tekstylnych, niechęcią do brudzenia się, wybrednością i wybiórczością przy jedzeniu, unikaniem zabaw w piaskownicy, płaczem przy obcinaniu, myciu i suszeniu włosów, denerwowaniem się na różnego rodzaju nakrycia głowy, strachem przed zabawami z wodą i mokrymi przedmiotami, skargami na plastry na skórze, obroną przed szczotkami/ręcznikami, złością i ściąganiem części ubrań. Często dzieci z nadreaktywnością na dotyk mają sztywne rytuały higieny ciała. 

Z kolei podwrażliwą reakcja na dotyk charakteryzuje się: powolną reakcją na dotknięcie, niezauważaniem innych osób wokół siebie, wadliwą oceną osobistej przestrzeni, częstym wkładaniem przedmiotów do ust, gryzieniem różnych przedmiotów, ignorancją resztek pokarmów/brudów na twarzy, pozostawieniem na sobie ubrań w nieładzie/zagiętych/skręconych. Dzieci z pomniejszoną reakcją na dotyk sprawiają wrażenie odpornych na ból.

Objawy z układy przedsionkowego

Do objawów układu przedsionkowego również zalicza się reakcję powiększoną i pomniejszoną. Symptomy nadwrażliwego układu przedsionkowego to: niepewność w ruchu, niechętność do ruchu, obawa przed poruszaniem się, unikanie nowych pozycji, a w szczególności zmiany głowy, trzymanie się ścian/poręczy w celu stabilizacji, niechęć do huśtania, kołysania, skakania, wspinania się, nieporadność przy różnego rodzaju nawierzchni i utrata orientacji przy skłonach. Dzieci z nadreaktywnym układem przedsionkowym szybko się denerwują, a po aktywności fizycznej często są nadpobudliwe i szybko zaczyna u nich dochodzić do wrażenia „kręcenia się” w głowie. 

Natomiast objawy podreaktywnego układu przedsionkowego przedstawiają się następująco: dziecko w ciągłym ruchu, które szuka ekstremalnych sensacji. Ma problemy ze śledzeniem wzrokiem przedmiotów, lubiące się huśtać, obracać i wykazujące silną potrzebę ruchu.

Objawy z układu proprioceptywnego

Objawy wskazujące na nadwrażliwość proprioceptywną to: niechęć do ruchu, szybka męczliwość, słaba wytrzymałość, osłabiona siła mięśniowa, niechęć do podnoszenia ciężkich przedmiotów, sztywność i mała płynność ruchów.

Symptomy podwrażliowości proprioceptywnej to: dziecko które chętnie skacze, kręci się, jest w ciągłym ruchu, nie rozpoznające granic, a także sprawiające  wrażenie niezdarnego.

Objawy z układu wzrokowego

Dziecko z nadwrażliwością tego układu unika jasnego światła, zakrywa oczy w jasnych pomieszczeniach, śledzi wzrokiem osoby poruszające się w jego otoczeniu, łatwo rozprasza się bodźcami wzrokowymi. 

W przypadku podwrażliwego układu wzrokowego dziecko nie zauważa nowych osób w pomieszczeniu, niechętnie bawi się klockami. Ma trudności w znajdowaniu przedmiotów w różnych miejscach, waha się przy wchodzeniu i schodzeniu ze schodów/krawężników. Dodatkowo ma problemy z układaniem puzzli oraz znajdowaniem podobieństw i różnic we wzorach.

Objawy z układu słuchowego

W przypadku nadreaktywności tego układu, dziecko charakteryzują takie zachowania jak: zatykanie sobie uszu oraz płacz i krzyk przy głośnych dźwiękach, brak koncentracji przy dźwiękach w tle oraz faworyzacja czasu spędzanego w spokojnych miejscach. 

Z kolei dziecko z podreaktywnym układem słuchowym ciągle wytwarza dźwięki, nie reaguje na swoje imię, sprawia wrażenie jakby nie słuchało oraz nie zauważa aktywności w otoczeniu w którym się znajduje.

Objawy dyspraksji

Dziecko takie charakteryzują wszelkie problemy z celowym wykonaniem ruchu, ale również kłopoty z odnajdywaniem się oraz radzeniem sobie z różnymi sytuacjami dnia codziennego.

W szczególności gdy pojawia się wiele osób i przedmiotów. Ze względu na niemożność przetworzenia wielu informacji i bodźców przez układ nerwowy, dziecko ma słabo rozwinięty schemat ciała, a to z kolei prowadzi do kłopotów z własną tożsamością. Problem tożsamości objawia się bezsilnością, niepewnością, frustracją. Niektóre dzieci próbują poradzić sobie z sytuacją bądź zadaniem, które są ponad ich siły poprzez upór, próby manipulacji i kierowania innymi. Ponadto dzieci z dyspraksją często są chwiejne emocjonalne.

Na czym polega terapia i jakie są jej cele?

Działania zawarte w terapii SI  dostarczają bodźców przedsionkowych, proprioceptywnych, słuchowych i dotykowych, które z kolei organizują układ sensoryczny. Takie bodźce dostarczane są podczas zabawy za pomocą szczotek, huśtawek, trampolin, piłek i innego sprzętu używanego do wywoływania wyzwań proprioceptywnych, dotykowych i przedsionkowych. Działania mogą również obejmować głęboki ucisk, kompresję stawów, pracę w jamie ustnej i masaż ciała.  Terapia ukierunkowana jest  na określone obszary trudności, które przeszkadzają dziecku w codziennym życiu. Działania zwykle dotyczą więcej niż jednego układu czuciowego na raz i uruchamiają proprioceptory mięśni i stawów, receptory w uchu wewnętrznym, a także receptory słuchowe, wzrokowe i dotykowe.

Ostatecznym celem terapii jest poprawa przetwarzania sensorycznego, organizacji, integracji i planowania motorycznego w układzie nerwowym.

mgr Elżbieta Pośpiech

Artykuł został napisany na podstawie własnej pracy dyplomowej

Bibliografia:

1. Ayres J., Dziecko a integracja sensoryczna, Wyd. III, przeł. Juliusz Okoniewski, Gdańsk, Harmonia Universalis, 2018, s. 5-166.
2. 13. Yack E., Aquilla P., Sutton S., Tworzenie więzi poprzez integrację sensoryczną, przeł. Anna Zbróg, Gdańsk, Harmonia Universalis, 2014, s. 5-67.
3. 14. Kranowitz C., Nie-zgrane dziecko Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, przeł. Anna Sawicka-Chrapkiewicz, Gdańsk, Harmonia Universalis, 2012, s. 5-136.
4. 15. Kranowitz C., Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw Zajęcia dla dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego, przeł. Joanna Angelika Kamrowska, Karolina Majcher, Ptricia Sorensen, Wyd. II, Gdańsk, Harmonia Universalis, 2015, s. 27-46.
5. Guardado KE, Sergent SR. Sensory Integration. [Updated 2021 Aug 3]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-.